In de koordeur van de kerk van Zandeweer zit een kogel. De kogel vertelt een bijzonder verhaal over een turbulente tijd in Zandeweer: de strijd tussen de patriotten en prinsgezinden. Jaarlijks staren er duizenden mensen naar de twee kogelgaten in de muur van het Prinsenhof in Delft. ‘Getuigen van de moord op onze Vader des Vaderlands’ worden ze wel genoemd. Ik ben er zelf nog nooit geweest, maar vanwege het gedrang en de rondvliegende selfie-sticks is er ook niet veel te zien. Bij de kogel in de koordeur van de kerk van het Groningse Zandeweer, echter, is het opvallend stil.
Hier geen rijen toeristen gewapend met fotocamera’s en telefoons. Je staat alleen op het kerkhof van Zandeweer en kan een speld horen vallen. De zon hangt laag boven de horizon, de dag is bijna voorbij. In de verte hoor je een vogel fluiten en een slanke kat komt nieuwsgierig een kijkje nemen. Even over de bol aaien en dan een rondje om de kerk. Wat een sereniteit en rust. Alleen de loden kogel in de koordeur in de kerk verraadt dat Zandeweer ooit woester tijden heeft gekend.
De kogel in kwestie hangt er maar wat eenzaam bij. Hij zit al vanaf 1787 in de koordeur. Als we de vocabulaire aanhouden waarmee de kogels van Balthazar Gerards zijn omschreven, dan is de kogel van Zandeweer een ‘Getuige van de strubbelingen tussen patriotten en prinsgezinden’.
Om te begrijpen wat er hier heeft voorgevallen, gaan we eerst terug naar de nacht van 25 op 26 september 1781. Die nacht wordt er overal in het land een anoniem pamflet verspreid (al snel blijkt dat ‘anoniem’ staat voor Joan Derk van den Cappellen tot den Pol, een Overijsselse edelman). Dit pamflet is gericht ‘Aan het Volk van Nederland’ en roept burgers op om een revolutie te starten, tegen de corruptie en de vriendjespolitiek onder de Nederlandse aristocratie.
Er ontstaat een politieke en maatschappelijke beweging van ontevreden burgers, die zichzelf patriotten noemen. Zij willen terug naar de ooit zo glorieuze Republiek en tegelijkertijd een grotere individuele vrijheid en meer burgerrechten. Sterker nog, de macht moet toekomen aan de burgers zelf en niet meer aan de stadhouder. Want, zo schrijft de anonieme Joan Derk: ‘Vorst Willem, het is alles uw schuld.’
Het blijft niet bij woorden. De patriotten verenigen zich in genootschappen. Sommige pakken zelfs de wapens op en komen bijeen in schutterijen. Hiermee komt er, grofweg, een tweedeling in Nederland: de patriotten aan de ene kant, en de aanhangers van de prins (de prins- of Oranjegezinden) aan de andere kant.
Deze verdeeldheid stelt zich overal in Nederland tentoon. Zelfs in Groningen, ver weg van het Haagse geruzie. De spanningen kunnen zelfs tot conflictuitbarstingen leiden. We schrijven Zandeweer, 1787.
In het kerkje van Zandeweer preekt destijds een dominee met hevige patriottistische gevoelens. Dominee Johannes Dekens, is zijn naam. Enkele jaren eerder heeft hij met gelijkgestemden een lokaal vrijcorps (a) opgericht, en openbaart zijn patriottistische gevoelens aan iedereen die het maar wil horen. En ook aan iedereen die het niet wil horen, trouwens (zelfs tijdens zijn preken probeert dominee Dekens het patriottistisch gedachtegoed aan de kerkgangers te slijten). Aangezien veel dorpelingen en boerenarbeiders overtuigd Oranjegezinden zijn, valt dit niet altijd in goede aarde. Die ergernis wordt alleen maar groter als het vrijcorps besluit te gaan patrouilleren, zwaaiend met hun snaphanen (dat zijn geweren, geen pluimvee). Zij sommeren kerkgangers met een oranje strik om deze af te doen. Dit is de druppel die de emmer doet overlopen.
De Prinsgezinden stormen de kerk binnen Op een mooie zondag in juni barst de bom. Een aantal boerenknechten knutselen van koolzaadbloemen een hoofdtooi (als een oranje kroon, maar dan geel?) en marcheren luid scheldend naar de kerk van Zandeweer. Daar staat dominee Dekens te preken. Met veel kabaal stampen de prinsgezinde boerenarbeiders de kerk in en verstoren daarmee de dienst. De dominee vraagt hen de kerk te verlaten, maar dit weigeren ze. De maat is vol. De commandant van het vrijcorps laat daarop de troepen aanrukken. Zij nemen hun snaphanen mee. De indringers zetten het op een drafje en verlaten via de koordeur de kerk. Eén van de patriottistische leden van het vrijcorps haalt zijn snaphaan over. De kogel komt net te laat en belandt in de dichtslaande koordeur. Daar zit deze nog steeds.
Omdat de Orangisten na de beschieting hebben geroepen dat zij de kerkklok zullen gaan luiden om hun geestverwanten uit de omliggende dorpen op te roepen, besluit het vrijcorps de kerktoren en het klokkentouw van Zandeweer goed te bewaken. De Orangisten komen angstaanjagend dichtbij de toren, ware het niet dat andere vrijcorpsen uit de buurt de dominee en zijn vrienden op tijd te hulp schieten. Op die manier blijven Katharina en Maria ongedeerd (voor alle duidelijkheid: er zaten geen twee patriottistische dames in de toren, maar Katharina en Maria zijn de namen van de kerkklokken in Zandeweer).
Toch blijft het de hele dag onrustig, ook in de omliggende dorpen zoals Oldenzijl en Oosternieland. In Oosternieland wordt het huis van de eveneens patriottistische dominee met stenen bekogeld. ’s Avonds arriveren de heren van het gerechtshof. Zij stellen een onderzoek in, laten arrestaties verrichten en zorgen ervoor dat de rust terugkeert. Het loopt in eerste instantie niet goed af voor dominee Dekens. Nadat de macht van de Oranjes weer hersteld wordt, krijgt de dominee te horen dat hij ontslagen en verbannen wordt. Maar, als de patriottistische beweging in 1795 weer opleeft, kan dominee Dekens echter weer terug keren naar Zandeweer. De kogel zit nog in de koordeur en herinnert hem elke keer weer aan die spannende zomerzondag in 1787.
Noten:
Bronnen:
|
|||||||||
